Σήμερα στους Θεματοφύλακες Λόγω Τεχνών, βρίσκεται μαζί μας ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Χρόνης Μουστάκας, με αφορμή την κυκλοφορία του ιστορικού του μυθιστορήματος “Οι Ιππότες του Ουρανού” από τις Εκδόσεις Anubis.
Συνέντευξη
Ρωτάει η Ζωή Τσούρα
Έχετε υπηρετήσει τη δημόσια εκπαίδευση και τη δημοσιογραφία. Η συγγραφή πώς προέκυψε στη ζωή σας; Ήταν ένα όνειρο που υπήρχε από παλιά ή γεννήθηκε στα πρόσφατα χρόνια;
Χρ.Μ.: Στον κόσμο της λογοτεχνίας οδηγήθηκα από ένα βαθύ ένστικτο με ρίζες απροσδιόριστες. Δεν διαθέτω καμιά θαυμαστή ιστορία ως αφορμή για την ενασχόλησή μου με τη συγγραφή σαν κι αυτές που γνωρίζουμε από διάσημους συγγραφείς… ή και λιγότερο διάσημους. Μπορώ μόνο να σας πω ότι αγαπώ τη γλώσσα και την έντονη έκφραση. Αγαπώ τις λέξεις και το γράψιμο… Από τα πολύ νεανικά μου χρόνια, μου άρεσε να γράφω ιστορίες, άλλοτε μικρές κι άλλοτε μεγαλύτερες. Αγαπούσα να αναλύω σε βάθος με λέξεις τη διάσταση των πραγμάτων, τα συναισθήματα, τη λεπτομέρεια σε καθετί. Να εκφράζομαι γράφοντας ή να προσεγγίζω κάποιες διαστάσεις του βίου μας με γραπτά.
Θυμάμαι την Ελένη Καζαντζάκη να λέει σε μια συνέντευξη: «Πηγαίνω μέχρι το περίπτερο, γυρίζω, με ρωτάει ο Νίκος… Δεν έχω κάτι να του πω, δεν έχει συμβεί και τίποτα. Πηγαίνει ο Νίκος, επιστρέφει, τον ρωτάω κι έχει γεννηθεί ένα συναρπαστικό διήγημα με όσα έχει να μου πει…» Κατανόησα απολύτως τι εννοούσε…
Η ζωή τα έφερε έτσι ώστε να ασχολούμαι διαρκώς με το γράψιμο είτε ως εκπαιδευτικός είτε ως δημοσιογράφος. Έγραφα για τους μαθητές μου, έγραφα σε περιοδικά, σε εφημερίδες, διατηρούσα μια τηλεοπτική εκπομπή για πολλά χρόνια που παρουσίαζε από τον Βόλο και τη Λάρισα σημαντικά πρόσωπα της ελληνικής λογοτεχνίας, ήμουν συνεργάτης του Εργαστηρίου Λόγου και Πολιτισμού του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και στην πορεία μελέτησα την ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας, γραμματολογία και θεωρία της λογοτεχνίας. Αλλά δεν θυμάμαι να τα κάνω όλα αυτά με το όνειρο να γίνω συγγραφέας. Σας απαντώ λοιπόν ότι τα κίνητρα, αν υπάρχουν κι αν είμαι εγώ αυτός που τα ορίζει, βρίσκονται πολύ βαθιά μέσα μου και στην πραγματικότητα δεν γνωρίζω τι με ώθησε και πώς έφτασα να παρουσιάζομαι ως συγγραφέας…
Το ιστορικό σας μυθιστόρημα «Οι Ιππότες του Ουρανού» αποτελεί μία αφήγηση υπό μορφή χρονικού, η οποία εξιστορεί εκ των έσω την Α’ Σταυροφορία, το ταξίδι προς την Ιερουσαλήμ με σκοπό την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων. Τι σας γοητεύει στη μεσαιωνική ιστορία, τι μαθήματα πιστεύετε μας παραδίδει για το σήμερα και τι μπορεί να αποκομίσει από τη μελέτη της ο αναγνώστης;
Χρ.Μ.: Τα αίτια των Σταυροφοριών, οικονομικά, δημογραφικά, κοινωνικά και θεολογικά, όπως και οι ιμπεριαλιστικοί σχεδιασμοί των μεγάλων δυνάμεων, παραμένουν και σήμερα ίσως οι σοβαρότερες αιτίες για περιφερειακούς –προς το παρόν– πολέμους που επιμένουν και μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών ως αποτέλεσμα φυλετικών ή θρησκευτικών διωγμών. Οι Ιππότες του Ουρανού είναι μια μεσαιωνική ιστορία που ψηλαφεί ταυτόχρονα στοιχεία μιας επίκαιρης και διαχρονικής πραγματικότητας, όπως για παράδειγμα είναι η παγκοσμιοποίηση, που εκφράστηκε πρόωρα μέσα από τους πολυεθνικούς στρατούς που εξόρμησαν στους Αγίους Τόπους, αλλά και μέσα από τον ρόλο της οικουμενικότητας του Βυζαντίου. Με απασχόλησε επιπλέον η κορωνίδα των ερωτημάτων που αναδύεται από την περιπέτεια των Σταυροφοριών. Τι ήταν εκείνο που κατάφερε να ωθήσει ανθρώπους δεκάδων διαφορετικών εθνών από τα πέρατα της Ευρώπης να μπούνε σε αυτό το μεγάλο οδοιπορικό από το οποίο επέζησε στο τέλος ο ένας στους δέκα; Η πίστη; Ο τυχοδιωκτισμός; Ο ηρωισμός; Η προσδοκία; Η απελπισία; Το καθήκον; Ένα σχέδιο καλά προετοιμασμένο από τις συνθήκες της εποχής και τους ανθρώπους που όριζαν τις τύχες των λαών; Ή μήπως ένα θαύμα;
Οι άνθρωποι που μπήκαν τότε σ’ εκείνο το τετραετές αβυσσαλέο οδοιπορικό είχαν πολλούς λόγους, πολλές φορές εντελώς ετερόκλητους μεταξύ τους, για να το πράξουν. Είχαν όμως και ένα κοινό στοιχείο. Την πίστη ή την επίφαση πίστης στον Θεό. Το τελευταίο καταφύγιο των πράξεών τους ήταν πάντα πως επρόκειτο για έργο θεάρεστο. Αυτό τους έδινε αυτοκυριαρχία, σιγουριά και θάρρος για τις επιδιώξεις τους.
Σήμερα οι θρησκείες, τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο, υποχωρούν. Τη θέση τους παίρνουν «άλλοι θεοί»… το χρήμα, η εξουσιαστική δύναμη, η τεχνολογία… Ο αναγνώστης μέσα από αυτή την ιστορία θα αναρωτηθεί πόσο απομακρυνθήκαμε από εκείνη την εποχή… Ή πόσο κοντά είμαστε. Κι αν εκείνοι επιχείρησαν την «έξοδό» τους, θα πρέπει να αναλογιστούμε χάριν ποιου Θεού και ποιας Ιερουσαλήμ θα επιχειρήσουμε τη δική μας… Αν χρειαστεί.
Σε όλο τον πλανήτη, ακόμη και στον 21ο αιώνα τον οποίο διανύουμε, εξακολουθούν να υπάρχουν –τηρουμένων των αναλογιών– πολλοί «Άγιοι Τόποι» που χρίζουν «απελευθέρωσης» ή «υπεράσπισης» σύμφωνα με αντίπαλες εθνικές, θρησκευτικές ή κοινωνικές ομάδες. Σύγκρουση ή συνύπαρξη; Ποιες είναι οι σκέψεις σας πάνω σε αυτό;
Χρ.Μ.: Υπάρχει άνθρωπος που αν ρωτηθεί θα πει ότι προτιμάει τον πόλεμο από την ειρήνη; Τη σύγκρουση από τη συνύπαρξη; Καθένας μας γνωρίζει την απάντηση… Όμως η ειρήνη και η συνύπαρξη δεν είναι μια επιλογή απάντησης σε ένα τεστ πολλαπλών επιλογών… Η ειρήνη και η συνύπαρξη, η κατανόηση και η συμφιλίωση είναι τρόπος ζωής και χτίζονται σε πολύ μεγάλο βάθος χρόνου μέσα από καθημερινές επιλογές και καθημερινές προκλήσεις…
Ζω στο Βέλγιο τα τελευταία δέκα χρόνια. Στη χώρα φιλοξενούνται περισσότερες από εκατόν πενήντα εθνότητες. Εκπρόσωποι του κόσμου όλου ζούνε γύρω σου, όλων των ηπείρων, όλων των θρησκειών. Πρόκειται ίσως για ένα μεγάλο πείραμα συμβίωσης όπου όλοι πρέπει να σεβαστούν τη διαφορετικότητα και να εστιάσουν στις ανθρώπινες αξίες. Αν και στη βάση της είναι μια ανοιχτή κι αρκετά οργανωμένη κοινωνία, βρέθηκε έκπληκτη κι απροετοίμαστη απέναντι στο μίσος που εκπορεύεται από φανατικούς του θρησκευτικού φονταμενταλισμού. Και φυσικά εννοώ τα τυφλά τρομοκρατικά χτυπήματα που δέχθηκε στην καρδιά των Βρυξελλών την άνοιξη του 2016, όπου δεκάδες αθώοι άνθρωποι έχασαν αναίτια τη ζωή τους.
Στο καθημερινό μου δρομολόγιο περνούσα με το ποδήλατο έξω από τον σταθμό του μετρό όπου ανατινάχτηκε ένας από τους τρομοκράτες σκορπίζοντας τον θάνατο. Όταν φτάνει τόσο κοντά σου ένα τέτοιου είδους χτύπημα, οι σκέψεις είναι πολλές και μπερδεμένες. Από τη μια οι αξίες του δυτικού πολιτισμού και από την άλλη ο τυφλός φανατισμός που ωστόσο μέσα από τη δική του οπτική υπερασπίζεται αξίες πίστης. Με αφορμή τα χτυπήματα στο Παρίσι και τις Βρυξέλλες οφείλω να ομολογήσω ότι διδάχτηκα πολλά… Κυρίως από τον τρόπο που αντιμετώπισε η τοπική κοινωνία το γεγονός, από την αξιοπρέπεια στο πένθος, από την προστασία τόσο του περίγυρου των θυμάτων όσο και των θυτών. Οι τρομοκράτες καμικάζι ήταν δικά της παιδιά, γεννημένα στο Βέλγιο, έχοντας τελειώσει βελγικά σχολεία, αλλά είχαν προσχωρήσει στους τζιχαντιστές… Ήταν ανάμεσα στα άλλα και μια απογοήτευση αποτυχίας. Τι πήγε λάθος και αυτοί οι νέοι άνθρωποι κατέληξαν τρομοκράτες σε ένα κράτος που προσπαθεί να δώσει ευκαιρίες σε όλους; Ωστόσο καθώς απομακρυνόμασταν από το φοβερό γεγονός, φάνηκε ότι νικητής και πάλι έβγαινε η ελευθερία και η ανοχή στη διαφορετικότητα. Δεν θα ξεχάσω έναν τραγικό πατέρα που βγήκε σε συνέντευξη μετά από αρκετό καιρό στην τηλεόραση… Είχε χάσει τη μονάκριβη κόρη του. Κι όμως είχε το θάρρος, την παιδεία και την ανθρωπιά να πει: «Ποτέ δεν θα πρέπει να επιτρέψουμε ως κοινωνία να μας χωρίσει το μίσος…» Ήταν μεγαλειώδες.
Αν και η ανθρωπότητα έχει ζήσει σχετικά πρόσφατα δύο παγκόσμιους πολέμους, ήδη ξεχνάει και φαίνεται πως δεν είναι τίποτα εξασφαλισμένο ακόμη… Οι «Άγιοι Τόποι» κάθε είδους πάντα έλκουν τη φωτιά και τον θάνατο… Οι φανατικοί πάντα ανατινάζονται ανάμεσα σε πολίτες και οι «πολιτισμένοι» σκοτώνονται με υπερσύγχρονα όπλα σε «συγκροτημένους» πολέμους, γιατί για χρόνια δεν χτίζουν στην καθημερινή ειρήνη αλλά στο καθημερινό μίσος, που μοιραία ως λύση γνωρίζει μόνο τη σύγκρουση, στην οποία αργά ή γρήγορα καταφεύγει.
Οι βασικότεροι χαρακτήρες μέσα από τους οποίους παρακολουθούμε την ιστορία είναι ένας μοναχός και ένας πολεμιστής, με καταγωγή από τη Σκωτία, και ένας Έλληνας αξιωματικός από την Κωνσταντινούπολη. Πώς εμπνευστήκατε τους ήρωές σας; Γιατί επιλέξατε τους συγκεκριμένους τρεις και τη δυναμική τους; Όσον αφορά τις αξίες και τις ιδέες τους, πείτε μας ένα στοιχείο το οποίο μοιράζεστε με έναν από αυτούς και ένα στοιχείο το οποίο σας βρίσκει αντίθετο.
Χρ.Μ.: Οι συμμετέχοντες ήταν μια κινούμενη Βαβέλ από Γάλλους, Φλαμανδούς, Φρίσιους, Γαλάτες, Αλλόβρογες, Λοθαριγγιανούς, Αλαμανούς, Αλσατούς, Βαυαρούς, Νορμανδούς, Άγγλους, Σκωτσέζους, Σκανδιναβούς, Γερμανούς, Νορμανδούς, Καταλάνους, Σικελούς, Ούγγρους, Ενετούς, Λοβαρδούς, Έλληνες και άλλους από φύλα που ίσως δεν κατάφερα ποτέ να ανακαλύψω στην έρευνά μου… Οι Σκώτοι από τη μια –που σημειωτέον διαφυλάττουν πάντα δοξασίες για ανακάλυψη κι αποίκηση της γης τους από αρχαίους Έλληνες κι έχουν κάποια χαρακτηριστικά κοινά με μας– και οι Έλληνες από την άλλη αποτελούν κατά κάποιο τρόπο τα άκρα μεταξύ των οποίων εμπεριέχονται όλοι οι υπόλοιποι. Για μένα ήταν ένας συμβολισμός… Αλλά δεν ήταν ο μόνος λόγος… Η καταγωγή μου είναι από την Πάρο και την Κύθνο κι ένας πολύ μακρινός μου πάππος ήταν ένας δυτικός καθολικός, ένας Φράγκος όπως μου διηγούνταν η μανιά μου, με όνομα που θα μπορούσε να προέρχεται από τη Σκωτία. Μου αρέσει ανερμήνευτα οτιδήποτε σχετίζεται με τη Σκωτία… Ουίσκι, κάστρα, Χάιλαντς, μουσική, ρούχα… Συμπεραίνω ότι διαμέσου του προγόνου μου συμμετείχα σε εκείνη τη σταυροφορία… Μπορεί και μόνος μου σε κάποια προηγούμενη ζωή… Το μόνο που δεν έχω διασαφηνίσει είναι αν υπήρξα ένας αξιομνημόνευτος σενιέρ ή ένας ταπεινός πολεμιστής. Αλλά φαίνεται ότι τις νύχτες που οι ήρωες δεν με άφηναν να κοιμηθώ, αποφάσιζαν εκείνοι για μένα. Όλα έγιναν περίπλοκα… Η ιστορία και η μυθιστορία αγκαλιάστηκαν σφιχτά. Τόσο σφιχτά, που κι εσείς να μην είστε σίγουροι αν τώρα σας λέω την αλήθεια ή μια φαντασία… Όσο για τον Νικόλαο Λώτα, είναι ένας Έλληνας με πολύ κοινά και διαχρονικά χαρακτηριστικά και είναι το αντίβαρο στην καθολική πίστη του Αμβρόσιου και στον αγνωστικισμό του Λάιαλ. Οι τρεις τους είναι το όλον… Ψυχή, σώμα, μυαλό…
Οι ήρωές μου ήταν ριψοκίνδυνοι… Αυτό αποδεικνύεται άλλωστε από τη συμμετοχή τους στο μεγάλο οδοιπορικό. Γι’ αυτό δεν δίστασαν να αυτονομηθούν πολύ γρήγορα από μένα και κατ’ ουσία να μου υπαγορεύουν τα γραφόμενά μου. Έτσι, μόνο από σύμπτωση μοιραζόμαστε κάποια κοινά χαρακτηριστικά, όπως είναι η πίστη, η συνέπεια στην τήρηση του χρέους που αναλαμβάνουμε και η υπομονή. Από την άλλη, δεν είμαι σίγουρος ότι θα μπορούσα να απαντήσω στη βία με την ευκολία που το έκαναν εκείνοι σε μονομαχίες εκ του συστάδην… Αλλά αυτό ίσως δεν είναι παρά ένας αδύναμος αναχρονισμός, γιατί αν τότε δεν ήσουν ικανός να απαντήσεις στη βία όταν έπρεπε, απλά έχανες πολύ γρήγορα τη ζωή σου…
Ένα ιστορικό μυθιστόρημα σαν το δικό σας απαιτεί ενδελεχή, κοπιώδη και χρονοβόρα έρευνα – έρευνα που συχνά βλέπουμε να φοβούνται και να αποστρέφονται οι νεότερης ηλικίας συγγραφείς, με αποτέλεσμα οι αναγνώστες να επισημαίνουν ιστορικά και πραγματολογικά λάθη και παραλείψεις στα βιβλία τους. Με τη μακρά και πλούσια εμπειρία σας στον χώρο, τι συμβουλή θα είχατε να δώσετε στους νεότερους συγγραφείς ώστε να ξεπεράσουν αυτόν τον σκόπελο;
Χρ.Μ.: Το ιστορικό μυθιστόρημα είναι ένα αυστηρό και απαιτητικό είδος της λογοτεχνίας που απαιτεί από τη μια την ακρίβεια των ιστορικών στοιχείων και από την άλλη τη δημιουργική φαντασία του συγγραφέα, ο οποίος καλείται να συνθέσει μέσα στην ιστορία τη δική του ιστορία… Τότε μόνο το έργο θα δικαιωθεί ως ιστορικό μυθιστόρημα και θα αποφύγει το ρίσκο να μετατραπεί σε ένα εκλαϊκευμένο ιστοριογράφημα που αναμασά γνωστές ιστορικές σελίδες αντιγράφοντας…
Η ιστορική έρευνα απαιτεί αφοσίωση κι αγάπη στο πρωτογενές υλικό. Η διασταύρωση των πληροφοριών και των πηγών πρέπει να είναι διαρκής. Αλλά αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό είναι ότι η πραγματική ιστορία, που πρέπει οπωσδήποτε να είναι ακριβής μέχρι το τέλος, είναι μόνο ο καμβάς. Η μυθιστορία μέσα στα δεδομένα πλαίσια θα πρέπει να είναι διακριτή κι αυτόνομη, έργο αποκλειστικά του συγγραφέα.
Αυτό σημαίνει ότι ο συγγραφέας ιστορικού μυθιστορήματος θα μπει και σε άλλα πεδία εκτός από εκείνο της λογοτεχνίας. Πρέπει να ακολουθήσει τη μέθοδο ιστορικού, αρχαιολόγου, περιηγητή, δημοσιογράφου, πολεμικού ανταποκριτή, πολεμιστή κ.λπ. Αλλά οφείλει να μη λησμονεί ότι ο λόγος του θα πρέπει να διαφέρει από τον λόγο όλων αυτών, παραμένοντας πάντα λογοτεχνικός. Στην περίπτωση του μεσαίωνα, θα πρέπει να ενδυθεί και τα ιμάτια ενός χρονικογράφου, όπως ακριβώς έπραξα διαμέσου του μοναχού Αμβρόσιου που μας διηγείται την ιστορία…
Εργάστηκα ακατάπαυστα για τρία χρόνια ερευνώντας σε πηγές αγγλικές, γαλλικές, βελγικές, ιταλικές και φυσικά ελληνικές. Επισκέφθηκα βιβλιοθήκες, μουσεία, σατώ, κάστρα, μεσαιωνικά φεστιβάλ, ιδιωτικές συλλογές μεσαιωνικού υλικού… Πήγα πολλές φορές στο κάστρο του Γοδεφρείδου ντε Μπουγιόν που στέκεται αλώβητο από τον χρόνο στη θέση του, στις Αρδένες, στα σύνορα Βελγίου-Γαλλίας. Έγραψα πολλές σελίδες επιτόπου. Επισκέφθηκα πολλές πόλεις που αναφέρονται στο μυθιστόρημά μου. Τη Βουλώνη στη Θάλασσα, το Κλερμόν, το Ρεμπέκ, τη Ρεμς, την Αμιένη, Βελιγράδι, Νις κ.λπ. Έκανα με το αυτοκίνητο σχεδόν όλο το οδοιπορικό τους μέχρι την Κωνσταντινούπολη… Ταξίδεψα μαζί τους σε κάθε τους βήμα. Έγινα ένας από αυτούς… Παθιάστηκα, ταυτίστηκα και μπόρεσα να κατανοήσω σε μεγάλο βαθμό τον απόκοσμο άθλο τους που κράτησε τέσσερα χρόνια, ώστε να μεταφέρω όσο είναι δυνατόν πιο αυθεντική ατμόσφαιρα…
Δεν παρέλειψα τελειώνοντας να θέσω υπόψη του αναγνώστη μέρος των πηγών μου, συμπεριλαμβάνοντας στο βιβλίο μου μια ογκώδη ελληνική και ξένη βιβλιογραφία.
Δεν γνωρίζω αν μπορώ να τα δημοσιοποιήσω όλα αυτά ως «συμβουλή»… Ποιος είμαι εγώ για να δίνω συμβουλές; Τα δημοσιοποιώ σαν μέρος της μεθόδου που ακολούθησα, πιστεύοντας ότι εν πολλοίς όποιος επιχειρεί να γράψει ιστορικό μυθιστόρημα πρέπει να τηρεί ορισμένες βασικές αρχές που κι εγώ προσπάθησα να τηρήσω.
Πιστεύετε ότι τα ιστορικά μυθιστορήματα όπως το δικό σας θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως εργαλείο εκμάθησης ιστορίας, ειδικά αν σκεφτούμε την έλλειψη ενδιαφέροντος προς την ιστορία από τους μαθητές; Πώς θα μπορούσε, θεωρείτε, να γίνει η διδασκαλία ιστορίας στα σχολεία λιγότερο στείρα;
Χρ.Μ.: Από την εμπειρία που αποκόμισα μελετώντας τα βιβλία της ιστορίας των δυο γιων μου που φοίτησαν σε βελγικά σχολεία, διαπίστωσα ότι η στείρα απομνημόνευση ατέλειωτων σελίδων και λεπτομερειών μακριά από την ουσία απουσίαζε. Εκείνο που ενδιέφερε ήταν μια σύνοψη των μεγάλων γεγονότων και μετά τα ντοκουμέντα και η έρευνα… Διαπίστωσα ότι εκεί χρησιμοποιούνταν συχνά κείμενα χρονικογράφων, ιστορικών, αλλά και συγγραφέων. Ακολουθούσε έρευνα που απαιτούσε τη συμμετοχή και την άποψη των μαθητών. Η μέθοδος είχε πολύ καλύτερα αποτελέσματα, γιατί η εμπλοκή των μαθητών ήταν πιο ευχάριστη και πιο συμμετοχική. Συνεπώς σας απαντώ ότι πράγματι πιστεύω πως τα καλά ιστορικά μυθιστορήματα, όπως και τα σπουδαία θεατρικά έργα, οι πίνακες ζωγραφικής, οι φωτογραφίες, τα μουσεία και οι επισκέψεις σε σπουδαίους ιστορικούς τόπους, μπορούν να προσφέρουν στα παιδιά βιωματική γνώση που είναι πιο ουσιαστική και διαρκεί.
Γράφετε κάποιο νέο έργο αυτό το διάστημα; Ποια είναι τα επόμενα συγγραφικά σας σχέδια;
Χρ.Μ.: Αυτό το διάστημα ερευνώ σε βάθος και γράφω το νέο μου ιστορικό μυθιστόρημα, για το οποίο προς το παρόν μπορώ να σας αποκαλύψω μόνο ότι θα είναι και πάλι ένα ογκώδες έργο όπου τον κύριο λόγο θα τον έχει το Βυζάντιο. Συνεργάζομαι επίσης με τον μεταφραστή για τη μετάφραση του έργου Οι Ιππότες του Ουρανού στη γαλλική. Θα συνεχίσω να κινούμαι στον χώρο του ιστορικού μυθιστορήματος και στην εποχή του μεσαίωνα… Είναι ο τρόπος που επέλεξα για να μιλήσω για το μέλλον.
Σας ευχαριστούμε θερμά για τον χρόνο και τις απαντήσεις σας και ευχόμαστε κάθε επιτυχία σε εσάς και το έργο σας.
Χρ.Μ.: Σας ευχαριστώ πολύ κι εγώ… Ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση…
